BERLIJN –  De Duitse Bondsdag heeft een pakket maatregelen aangenomen om de rechtsstaat te beschermen tegen ‘vijanden van de democratie’. De maatregelen moeten de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht waarborgen. Hoewel de plannen niet specifiek zijn gericht op de AfD, is duidelijk dat het om de radicaal-rechtse partij gaat. Die keerde zich dan ook tegen de wetswijziging. “Wanneer autocraten aan de macht komen, is de rechterlijke macht vaak het eerste doelwit”, zei minister Faeser van Binnenlandse Zaken (SPD) gisterochtend. Zulke ‘sabotage van binnenuit’ moet worden voorkomen. Er is nadrukkelijk gekeken naar Polen en Hongarije, waar met politieke meerderheden de rechterlijke macht onder politieke controle werd gesteld. Een belangrijk deel van de maatregelen is gericht op het Grondwettelijk Hof. Het Hof in Karlsruhe kan wetten intrekken als ze in strijd zijn met de grondwet. Maar over het Hof zelf waren tot nu toe relatief weinig regels vastgelegd.

De ‘Karlsruhe’-rechters worden gekozen door zowel de Bondsdag als de Bondsraad (vergelijkbaar met de Eerste Kamer in Nederland) met een twee derde meerderheid. De vrees is dat radicale partijen een derde van de zetels in de Bondsdag behalen en vervolgens die benoemingen kunnen blokkeren. Daar is nu wat op bedacht: als dat gebeurt, wordt de benoeming gedaan door de Bondsraad. Dat klinkt technisch, maar er is volgens veel politici en juridische experts een acuut gevaar voor de Duitse democratie. In drie Oost-Duitse deelstaten won de AfD dit jaar een derde van de stemmen, de Sperrminorität. In Brandenburg heeft de partij al aangekondigd benoemingen van rechters op deelstaatniveau te blokkeren, als ze de rechter ‘niet gekwalificeerd’ vindt. De AfD ziet de hoogste rechters als partijdig, omdat ze gekozen zijn door een ‘partijkartel’ waar de radicaal-rechtse partij buiten wordt gehouden. Dat weerspreken de andere partijen. De rechters zijn onpartijdig en oordelen vaak tegen de wens in van de politiek, benadrukken zij.

In de grondwet stond ook nog weinig over de samenstelling van het Hof, bijvoorbeeld over het aantal leden, de leeftijdsgrens en het aantal termijnen dat een rechter mag dienen. Dat bood ruimte voor een autocratische regering om simpelweg de spelregels aan te passen, bijvoorbeeld door de pensioenleeftijd van rechters te verlagen, om zo de rechtbank te kunnen vervangen. Ook dat is verholpen. Zo zijn allerlei ‘trucs’ die in Polen, Hongarije en Israël met de rechtstaat zijn uitgehaald onderzocht, om te voorkomen dat eenzelfde scenario in Duitsland zich kan ontrollen. “Midden- en Oost-Europa heeft veel van ons geleerd, maar wij leren nu ook van hen”, zei toenmalige justitieminister Buschmann (FDP) daarover. Het aanpassen van het Grondwettelijk Hof wordt nu zo goed als onmogelijk. Ook het toevoegen van een nieuwe rechterlijke instantie aan het Grondwettelijk Hof, zoals de beruchte tuchtkamer in Polen, kan alleen nog maar met een tweederdemeerderheid. Het is vrijwel uitgesloten dat de populistische partijen AfD en het linkse BSW bij de Bondsdagverkiezingen op 23 februari de meerderheid halen. Een derde van de stemmen, de Sperrminorität, is echter wel voorstelbaar. De maatregelen zijn bovendien preventief en richten zich op de lange termijn, wanneer een antidemocratische partij misschien groter wordt. Die zorgen wordt serieus genomen; juist Duitsland weet uit zijn geschiedenis hoe snel de democratie de nek kan worden omgedraaid. Bijna 70 procent van de Duitsers zegt zich nu zorgen te maken over de toekomst van de democratie. (NOS)

Fototekst: Het Constitutioneel Hof in Karlsruhe. (EPA)